ELEGANTIE
V 66, 2-3 e 7-9: (2) adulari vero inservire et captare ut favorem emereamur quoquo modo vel voce, vel gestu. (3) Est tractum από του δόυλος, quod est servus et sane adulari servile est, non liberale et ingenuum. […]. (7) Ideoque idem quodam loco pene pro eodem posuit hec duo posteriora verba: «Transeo oblatam nolenti munerum vacationem, et blandius quam militie disciplina postulat, adulatum militi tribunum» [Ps. Quint. Decl. III 6]. (8) Adulatum blandius dixit, ne aut blandius blanditum, aut adulantius adulatum diceret (si tamen adulantius reperitur). (9) Alibi: «et animaliumquoque sermone carentium ira, letitia, adulatio et oculis et aliis signis corporis deprehenditur» [Quint. Inst. XI 3, 66]
DEFINIZIONE
Adulare qualcuno compiacendo quest’ultimo a parole e a gesti (proprio solo di homines)
FREQUENZA
- De vero bono: III 5, 6 («cur non potius cum illa divortium faciunt quam ei adulantur et quasi ipsi iniuriam fecerint deprecantur?»). III 27, 1 («Nam Catonem ut debeo laudare non possum ne adulari videar nec vituperare vellem quia nemo nisi stultus patrono iniuratur»)
- Gesta Ferdinandi II 16, 6: «Adulatus aliquot diebus homini a quo custodiebatur, ubi sibi factum esse familiarem benivolumque existimat, temptat pretio corrumpere»
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Secondo ThlL II: 877-879 (s.v. adulo et adulor) adulor significa propriamente “rapportarsi a qualcuno con fare lusinghiero […] soprattutto in relazione ai cani e agli altri animali che fanno le feste muovendo la coda e scodinzolando” («proprie […] blande se applicare alicui, praesertim de canibus aliisque animalibus, corporis caudaeque motu blandiri»). Tra vari i sinonimi di adulor sono citati altresì «blandiri» e «adsentari». In età tardo-antica, adulari, assentari e blandiri continuano a essere intesi come verbi tra di loro analoghi. Carisio, Synonyma Ciceronis: «Adulatur, blanditur, adsentatur, opilatus adservit, ancillatur, famulatur, subservit». Don. Ad. 270: «assentandi] adulandi». Prisc. Inst. gramm. VIII 15: «[…]: adulati que erant ab amicis et adhortati, ‘adulati’ κολακευθέντες [scil. assentati, blanditi], ‘adhortati’ προτραπέντες». Blaise chr., s.v. adulor: «flatter, […] parler en bien», «accorder par complaisance»).
LATINO MEDIEVALE
Si registra la medesima tendenza linguistica. Si veda Papias Elem., s.v. ancillari: «Ancillari, idest famulari, humiliter servire, adulari, unde ancillator adulator»; ibidem, s.v. assentor: «Assentor <->aris tibi deponens, confirmo adulor»; ibidem, s.v. blandior: «Blandior <->ris, […] adulor significat»; ibidem, s.v. palpar: «Palpar, blanditur, assentatur, adulatur […]».Hug. Der. A 3, 5, s.v. aula: «Aula componitur cum ad et fit adulor -aris, verbum deponens, idest assentando blandiri, quod solent facere maxime aulici, vel est compositum ex a et dulos, quod est servitus, eo quod servorum sit adulari». Johan. Balb. Cath., s.v. adulor: «Adulor <->lari verbum deponens componitur ex ad<-> et aula, […]. Et est adulari assentiendo blandiri, quod solent facere maxime aulici, […], vel est compositum ex a<-> et dulos, quod est servus, eo quod servorum sit adulari». Eber. Grec. XIX 183-184: «Assentimur amicis blandimur que tyrannis / Ut que magis placeamus adulamur dominanti»; ibidem XVIII 61-62: «Est assentire proprie verbis adulari, / Sed consentire dicas factis adulari».
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. adulor: «flater assenciendo blandiri et componitur ex *ad et *aula, mutato ‘au’ in ‘u’, vel ex *a et *dulos, quod est servitus, eo quod servorum sit adulari». Nebrija, s.v. adulor: «lisongear o mover la cola». Perotti, lib. 1 epig. 2, 11: «Item adulor verbum, quod est voce vel gestu favorem capto, de quo inferius dicemus, quasi adaulor, quod hoc in aulis maxime fieri soleat. Quidam tamen a graeco potius hoc derivatum existimant, hoc est ἀπὸ τοῦ δουλεύειν, quod est inservire»; lib. 1 epig. 17, 11: «Differuntque haec tria assentor, adulor, blandior, […]. Adulari quoquo modo vel voce vel gestu favorem quaerere. […]. Confunduntur tamen haec et fere pro eodem plerunque ponuntur». Calepino (s.v. adulor): «Nonius: Adulatio est proprie canum bandimentum quod ad homines consuetudine translatum est [Non. De comp. doctr. I, s.v. adulatio]. Et est adulari inservire et captare ut favorem emereamur vel voce vel gestu, tractum ἀπὸ τοῦ δούλου, quod est ‘servus’. Est enim adulari servile, non liberale et ingenuum».
NOTA CRITICA
Scopo di V. attraverso la composizione di Eleg. V 66 è quello di distinguere assentor (“lusingare” cum voce) da adulor (la cui etimologia è evidentemente ripresa dalle opere lessicografiche medievali) e blandior (“adulare” sive cum voce sive cum gestu), verbi che sin dall’epoca classica (cfr. Latino classico e tardo-antico e latino medievale) sono intesi come sinonimi arbitrariamente e genericamente validi per “lusingare”, “adulare”, “blandire”. Tuttavia, solo Calepino recepisce il contenuto del capitolo valliano (cfr. Latino umanistico).