ELEGANTIE
V 104, 1-2: (1) Abdicare est expellere a bonis filium dum vivit pater, (2) exheredare vero post mortem; sed abdicare est gravius quod etiam in se exheredationem continet
DEFINIZIONE
Diseredare (in vita)
FREQUENZA
- De professione religiosorum: VIII 16 («Ab obedientia, per quam libertate nos abdicamus non modo sensibus hominum amica, sed etiam volucrum ac ferarum»). X 15 («Et ipse tale genus hominum minime approbo neque de his a me volo dici putes, sed de iis qui omnibus et quidem maximis opibus sese abdicaverunt, idest maximis voluptatibus»). X 16 («Et ubi hos reperias? Ceterum, quid non egoquoque maximis voluptatibus me abdico, qui ita vivo ut tu, qui professus es paupertatem?»)
- De falso credita Constantini donatione: IV 11 («Ergo ne imperii optima parte se abdicaret [scil. Constantinus]?»). V 13 («[…]: “Ita ne, pater antehac filiorum amantissime, filios privas exheredas abdicas?”»). V 16 («Alioquin qui te fecissemus regem, eadem facultate abdicare te regno iuberemus, […]»). VIII 30 («Restitit ipse sui que magistratus an ad primum se tumultum abdicarunt?»). XXV 81 («Hac enim ratione papa se dicit facere imperatorem me quasi quendam vicarium suum et nisi promittam non facturum et nisi paream, me abdicaturum»). XXVIII 83 («Nos saevitiam tuam impietatem que, […], non imitabimur nec in tuum caput ultorem stringemus gladium, sed te abdicato atque summoto alterum patrem dominum ve adoptabimus»)
- Gesta Ferdinandi: III 6, 7 («Uti nunc regine sui cives suaserunt moxque dissuaserunt ut Ioannem regis filium virum acciperet, sic iterum Alfonsum ut adoptaret filium, deinde abdicaret»). III 10, 8 («quid enim intererat an nulla ratione vellet abdicare se papatu, an illa?»). III 10, 9 («Afferebatur ab omnibus exemplum Gregorii ac Ioannis, quorum uterque pontificatu se abdicare vel spondebat, vel cogendus esse dicebatur»)
- Antidotum in Facium: I 10, 9 (cit. Inst. III 6, 97: «Qui ex duobus legitimis alterum in adoptionem dederat, alterum abdicaverat, sustulit nothum?»). I 14, 10 (cit. Plin. Nat. IV 31: «Accipit amnem Orcon nec recipit, sed olei modo supernatantem, […] brevi spatio portatum abdicat peneales aquas dirisque genitas argenteis misceri recusans»). II 1, 26 (cit. Plin. Nat. V 73: «Gens sola et in toto orbe preter ceteras mira, sine ulla femina, omni Venere abdicata»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Il verbo può voler dire: 1. “negare”, “respingere” (ThlL I: 53-56, s.v. abdico: «i. q. negare»); 2. “ripudiare”, “disconoscere”, “diseredare” (in riferimento alla figura del pater: «i. q. abicere, excludere», «i. q. prohibere, aspernari», «privare», «interdicere vel detrahere alicui aliquid»); 3. “dimettersi” da una carica («magistratu sim. cedere»). Tra i sinonimi è anche citato exheredare. Tuttavia, è possibile registrare una preferenza rivolta da parte dei Classici nel fare ricorso al primo termine con il valore di “diseredare (in vita)” o “dimettersi (volontariamente) dall’incarico di magistrato”; mentre essi sono soliti adoperare il secondo termine con il significato di “diseredare” qualcuno (post mortem). In età tardo-antica, i concetti sopra delineati trovano riscontro in Nonio Marcello (De comp. doctr. VI, s.v. abdicare: «Abdicare non solum de patris facto potest dici, quod est familia abicere, sed rem quamlibet negare») e in Blaise chr. (s.v. abdico: «refuser, abdiquer», «renoncer à, rejeter, dédaigner, refuser, s’interdire, exclure», «déshériter»).
LATINO MEDIEVALE
Nasce la tendenza a ricondurre al termine il valore di “destituire”, “allontanare”, “rimuovere” qualcuno da un incarico (Blaise med., s.v. abdico: «chasser […] du trône»; Arnaldi-Smiraglia, s.v. abdico: «expellere principatu»), significato che gli auctores esprimono piuttosto adoperando la voce deponere.
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. abdico: «ex *ab et *dico .cas componitur Abdico, abdicas .catum – .i. denegare, separare, removere». Ramminger, s.v. abdico: «(aliquem aliqua re) jemanden eines Amtes entheben» (“sollevare qualcuno da un incarico”, equivalente a deponere magistratum). Nebrija, s.v. abdicare filium: «deseredar lo en vida» e s.v. abdicare se magistratu: «renunciar officio». Perotti (lib. 1, epig. 3, 450) e Calepino (s.v. abdico) ripropongono il discrimine posto da V. tra abdicare ed exheredare.
NOTA CRITICA
Obbiettivo di V. attraverso la composizione di Eleg. V 104 è quello di restaurare per abdico l’originario valore di “diseredare (in vita)”, che a partire dall’epoca medievale sembra passare in sordina rispetto all’impropria accezione di “deporre” qualcuno da un incarico (cfr. Latino medievale).