ELEGANTIE
V 104, 1-2: (1) Abdicare est expellere a bonis filium dum vivit pater, (2) exheredare vero post mortem; sed abdicare est gravius quod etiam in se exheredationem continet
DEFINIZIONE
Diseredare (post mortem)
FREQUENZA
- De falso credita Constantini donatione V 13: «[…]: “Ita ne, pater antehac filiorum amantissime, filios privas exheredas abdicas?”»
- Raudensiane note I 15, 127: «Elogium recitasti de testamento Cn. Egnatii patris, hominis honestissimi videlicet et sapientissimi, idcirco se exheredasse filium, quod is ad Oppianici condemnationem pecuniam accepisset» (cit. Cic. Cluent. 135)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Exheredo (ThlL V/2: 1412-1415, s.v. exheredo) si configura come verbo tecnico la cui principale funzione è “diseredare” qualcuno dopo la propria morte («usu technico: i. q. et iure hereditatis adeundae et rebus hereditariis privare, exuere […] tam strictius de iis qui ‘sui heredes’ vocantur […] i. q. ius heredis alci. adimere […] quam liberius de aliis quibuslibet personis, quae heredes non instituuntur»). In ogni caso, tra i sinonimi è anche citato abdicare.
LATINO MEDIEVALE
Exheredare vanta ancora il predominante valore di “privare” qualcuno dei beni ereditari e, quindi, “diseredare”. Si veda Papias Elem., s.v. exhaeredatus: «Exhaeredatus, extra haereditatem factus»; Hug. Der. H 16, 6, s.v. her: «exheredo -as et exheredito -as, idest extra hereditatem ponere, hereditatem auferre»; Johan. Balb. Cath., s.v. heredo: «exheredo <->das vel exheredito <->tas, idest extra hereditatem ponere, hereditatem auferre».
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. exheredo: «desheriter .i. extra hereditatem ponere, hereditatem auferre et componitur ab *ex et *heredo .das, quod est heredem facere, et producitur Exheredatus .a .um – desheretés extra hereditatem factus». Nebrija, s.v. exheredo: «deseredar». Perotti (lib. 1, epig. 3, 450) e Calepino (s.v. abdico) ripropongono il discrimine posto da V. tra abdicare ed exheredare.
NOTA CRITICA
In sostanza, è ragionevole pensare che V. tenti di distinguere exheredo da abdico assegnando rispettivamente ai due verbi le nozioni di “diseredare” in seguito alla propria morte e “diseredare” in vita, una sottile differenza di cui i grammatici non sembrano avvedersi.