ELEGANTIE

V 91, 1: Consternere est corporis, […]

DEFINIZIONE

Stendere (fisicamente), mettere a terra

FREQUENZA

  • Gesta Ferdinandi III 9, 4: «Pavimentum laterculo quadrato vitreatoque ac picto constratum est, ut non alias apud Elysium sedes beatorum in nemoribus lucisque poete sint imaginati; nec alie quodammodo in paradiso terrestri innocentium hominum future fuerint»

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL IV: 508-509, s.v. consterno inde ab Enn.»): “coprire” («tegere»), ma anche “abbattere” («prosternere, subvertere», «i. q. in planum ducere») in riferimento al corpo (cfr. Forcellini, s.v. consterno: «Interdum est etiam prosternere»). Per l’età tardo-antica si veda Prisc. Inst. gramm. VIII 36: «καταστρώννυμαι (“abbattere”, “stendere a terra”), ‘consterneris’». Tuttavia, consternere è usato dagli autori della letteratura cristiana non solo come sinonimo di prosternere nel senso di «faire prosterner» (“piegare” nel corpo), ma anche come sinonimo di consternare nel senso di «consterner» (“piegare” nell’animo). Ad es., in Ambr. Psal. CXVIII 21, 17: «non ergo te […] curvet ambitio, non formido consternat» (e non consternit).

LATINO MEDIEVALE

Le nozioni proprie di consternere sono estese anche a consternare; mentre le accezioni contemplate per il primo verbo si mantengono inalterate. Eppure, i lessicografi distinguono i due termini come fa V. Si veda Papias Elem., s.v. consternor: «Consternor <->eris ad terram cado» e s.v. consternatus: «Consternatus proprie mente, <con>stra[c]tus vero corpore». Hug. Der. S 311, 18, s.v. sterno: «consterno -is -stravi -tum, et consternor -aris deponens invenitur et prime coniugationis: et est consterni animalis vel corporis vel manipuli vel lectuli vel aselli vel maris, sed consternari mentis est, consternari enim est mente defìcere, terreri, stupefieri, cadere, exanimem esse vel aliquo timore vel aliquo casu, et utrumque componitur a con et sterno». Johan. Balb. Cath., s.v. consterno: «Consterno <->nis, <->stravi, <->stratum et consternor <->naris <->natus deponens dicitur prime coniugationis et est consterno animalis vel corporis vel manipuli vel lectuli vel aselli vel maris, sed consternari mentis est. Consternari enim est mente defìcere, terreri, stupefieri, turbari, cadere, exanimem esse vel aliquo timore vel aliquo casu, unde consternatus, <->ta <->tum , territus, conturbatus. Consternatus proprie mente; <con>stratus vero corpore, et utrunque, tam consterno quam consternor, componitur a con<-> et sterno, <->nis».

LATINO UMANISTICO

Le Ver (s.v. consterno) annovera significati tipici di consternere (ad es. obruere), ma anche valori insoliti: «componitur a *con et *sterno .nis et est Consternere simul sternere, pacificare, preparare, insellare, obruere .i. ensamble apaisier preparer, enseller, craventer, faire trebuchier, mettre sous piét Constratus .a .um – .i. pariter pacificatus, preparatus mis sous piét insellatus, obrutus, prostratus, convictus, superatus […] Consternere est animalis vel corporis vel lectuli Consternari enim mentis est et habet sensum passivum […]». Nebrija non lemmatizza consternere. Perotti lib. 1, epig. 6, 379: «Et, quoniam sternendo fit, ut id, supra quod sternimus, hoc est extendimus aliquid, tegamus, sternere aliquando pro tegere atque implere accipitur. Unde sternere equos dicimus, hoc est instratis tegere. Sternere lectos, cooperire. Sternere humum, floribus implere. […]. In qua significatione consterno quoque accipitur, dum tertiae est coniugationis. […]. Quando vero est primae coniugationis, pro deiicere duntaxat accipitur. […]. Idem [scil. Salustius]: Equi sine rectoribus exterriti aut saucii consternantur [Sall. Hist. frg. I 139]». Calepino (s.v. consterno, -is) si limita a recepire l’esegesi del Cornu Copiae.

NOTA CRITICA

Attraverso la stesura di Eleg. V 91 V., forse recuperando le testimonianze dei lessicografi medievali (cfr. Latino medievale), desidera distinguere consternere da consternare, verbi che a partire dalla letteratura cristiana (cfr. Latino classico e tardo-antico) sono adoperati arbitrariamente sia per indicare l’abbattimento del corpo (proprio di consternere) sia quello dell’animo (proprio di consternare).