ELEGANTIE

V 84, 5-6: (5) Nutare est proprie alicuius male solidate molis ruinam minantis. (6) De animoquoque dubitante et nesciente quo potissimum se conferat nutare dicitur

DEFINIZIONE

  1. Essere sul punto di crollare
  2. Dubitare, esitare

FREQUENZA

  • De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ XLVII 1: «At ibi nescias, an varietate gavisus interpres sit, an consilio nutaverit: […]»
  • Antidotum in Facium I 7, 21: «Et si nonnihil fortassis ab origine sua obliquatur significatio, ut fit in ‘tracto’, quod a ‘traho’, in ‘nuto’, quod a ‘nuo’, in ‘delecto’, quod a ‘deligo’ venit»

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

1. “fare cenno di sì con il capo”, per cui cfr. Forcellini, s.v. nuto: «Nutare proprie est capitis inclinatione aliquid significare, […] (It. accennare, far cenno;[…])»; 2. “ondeggiare”, “essere instabile” e, quindi, “stare sul punto di crollare”, “minacciare di cadere”, per cui cfr. Forcellini, s.v. nuto: «Latiori sensu est huc illuc inclinari, agitari, vacillare, atque adeo casum minari, vacillare, crollarsi», «Demum nutare dicuntur, quae debilitantur ac ruinam minari videntur»; 3. “esitare”, “dubitare”, per cui cfr. Forcellini, s.v. nuto: «De animi sententia dicitur, et est incertum haerere, dubitare», «Morali significatione nutare dicuntur, qui sunt dubiae fidei», quest’ultima accezione in comune con vacillo. Anche in età tardo-antica nuto, titubo e vacillo sono trattati come sinonimi. Si veda Carisio, Synonyma Ciceronis: «Cunctatur, haesitat, dubitat, trepidat, titubat, vacillat, nutat, aestuat, fluctuat, incertus est, suspensus est, pendet», «Labat, titubat, vacillat, haesitat, trepidat, nutat, in ancipiti est, aestuat, dubitat, incertus est, captatur, fluctuatur», «Nutat, labat, vacillat, titubat, labefacit, labitur, labefactat, in ancipiti est», ma anche «Sternunt, ruunt, cadunt, nutant»; Blaise chr., s.v. nuto: «chanceler, être dans une situation difficile, périlleuse» (“trovarsi in una situazione difficile e pericolosa”), «être indécis, incertain, douter […] être incertain, chancelant» (“essere incerto”).

LATINO MEDIEVALE

Lo stesso ragionamento vale per l’epoca medievale. Si veda Arnaldi-Smiraglia, s.v. nuto: «in periculo esse», «dubitare»; DMLBS, s.v. nutare: «to nod, bow (as sign of assent or respect, […])», «to totter, stagger», ma anche «to topple […] to give way» (“far cadere”), «to waver, be uncertain». Eberardo di Béthune distingue titubare da nutare e vacillare in maniera simile a V. (Grec. XV 122-123: «Ebrius hic titubat, navis vacillat in undis / Inde domus fragilis nutat homoque senex»). Ad ogni modo, continuano a prevalere le accezioni invalse già dall’età classica e tardo-antica. Isid. Diff. I 342: «Inter labat et lavat. Labat nutat, lavat lotorem esse». Papias Elem., s.v. nutare: «Nutare, dubitare, titubare, cogitare, nauseare, huc illucque declinare». Hug. Der. N 69, 8, s.v. nuo: «Item a nuo nuto -as frequentativum, idest frequenter nuere, signare, sicut facit quis quando cum digitis loquitur»; Der. N 69, 11, s.v. nuo: «Item nutare, idest dubitare, vacillare, moveri vel incipere cadere». Johan. Balb. Cath., s.v. nuto: «a nuo […] dicitur nuto <->tas, verbum frequentativum, idest frequenter nuere, signare, sicut facit quis quando cum digitis loquitur. […]. Item nutare, idest dubitare, vacillare, tremere, moveri vel incipere cadere; […]». Vincenzo di Beauvais, Speculum doctrinale I, Breve vocabularium, c. LVIII, vocabula incipientia per ‘n’: «Nutare, titubare».

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. nuto: «dicitur Nuto .tas .tatum – verbum frequentativum – .i. frequenter nuere, signare, sicut facit quis quando cum digitis loquitur .i. faire signe des dois en achenant, etc. […]. Item Nuto .tas .tatum .tare .i. dubitare, vacillare, hesitare, titubare, moveri, incipere cadere .i. doubter, cancheler, varier, etc.». Guar. Carm. diff. 261: «Ast nutat capite tremulo, sed nictat ocello (“ammicca facendo l’occhiolino”)». Nebrija, s.v. nuto: «mover la cabeça». Perotti lib. 1, epig. 12, 105: «A nuo fit etiam nuto, quod modo idem significat quod suum simplex, hoc est: signum capite facio; modo moveor et quasi minor ruinam, tractum a motu capitis quem inclinando affirmantes, concutiendo negantes, facere solemus. Unde nutare aedifica dicimus qum male solidata ruinam minitantur. Transfertur etiam ad animum, et idem significat quod titubo, hoc est: quam in partem me vertam dubito». Anche Calepino (s.v. abnuto), recuperando la definizione del Cornu Copiae, si serve di titubo come sinonimo di nuto.

NOTA CRITICA

Scopo di V. è distinguere i significati di nutare (“essere sul punto di crollare”, “minacciare di cadere” e, quindi, in senso traslato “dubitare”, “esitare”) da quelli di titubare e vacillare. È probabile che, durante la stesura del capitolo, l’umanista abbia tratto ispirazione da Eber. Grec. XV 122-123 (cfr. Latino medievale). Tuttavia, sin dall’età classica i verbi sono trattati come sinonimi.