ELEGANTIE
V 78, 1 e 3: (1) Satiare ad omnes sensus attinet; […]. (3) Satiare frequenter ad animum transfertur
DEFINIZIONE
Riempire, saziare (in riferimento a tutti i sensi e all’animo)
FREQUENZA
- De vero bono: I 24, 4 («Nam ut quod verum est loquar, licet invitus, sepe nos satiant epule»). III 22, 2 («Nostrum autem duplex est gaudium et quod demones, id est eternos hostes, […], superatos et a nobis superatos atque demersos videbimus, quorum cruciatu non modo non moveri ad miserationem sed ne satiari quidem poterimus»). III 24, 19 («Neque enim humana fragilitas tanti est ut non statim satietur atque lassescat […]. In celo […], universa que recensui gaudia et alia adhuc innumerabilia semper aderunt nosque nunquam lassescemus, nunquam satiabimur»)
- Apologus in Pogium I: «Non frustulis panis et carnis sed fustibus pro pane carnem tuam satiabo» (Camporeale 1972: 486)
- Epistole XXIV 15: «Dabis igitur operam ut aviditatem principis, quam excitasti sitientemque effecisti, suavitate tuarum historiarum saties»
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
Per quanto riguarda l’età classica, satiare e saturare sono regolarmente sfruttati come sinonimi, il che trova riscontro in Forcellini, Lewis-Short e Gaffiot. Lo stesso vale per l’età tardo-antica (cfr. Carisio, Synonyma Ciceronis: «Vel bibere, potare, savire, epulari, convivari, satiari, satur fieri, saturari, expleri, repleri, pulmento referciri» e Blaise chr., s.v. satio: «rassasier, satisfaire, assouvir, saturer, fatiguer, dégoûter»).
LATINO MEDIEVALE
Diversi lessicografi trattano satio e saturo come forme equivalenti, ragion per cui all’interno delle opere prevale un uso arbitrario e indistinto dei due verbi (Papias Elem., s.v. saturat: «Saturat, satis cibat, implet, ut vero ignis est qui devorat»; Der. S 53, 9, s.v. satis: «Item a satis saturo -as; saturatur quis cibo, satiatur spectaculo; item satiatur uno cibo, saturatur diversis»; Johan. Balb. Cath., s.v. saturo: «[…] a satis dicit saturo <->ras <->ravi <->ratum; saturatur quis cibo, satiatur spectaculo; item satiatur quis uno cibo, saturatur diversis»), aspetto testimoniato oltretutto dal DMLBS (s.v. satiare: «to satisfy the hunger of/thirst of», «to saturate, exhaust», «to satisfy, gratify […] to appease […] by offering satisfaction»; ibidem, s.v. saturare: «to feed […] amply or to the point of fullness», anche con beni spirituali e intellettivi, «to overfeed, stuff w. food, to sate» e, quindi, «to satisfy […] hunger or appetite […]», «to weary, cause disgust or suffering by excess», «to fill completely or to bursting point», «to satisfy, […] to be satisfied or content»).
LATINO UMANISTICO
Le Ver, s.v. saturo: «aouler et dicitur a *satis Saturare dicitur satis cibare, implere, saciare, sed saturatur quis cibo, satiatur spectaculo. Item saciatur uno cibo, saturatur diversis rebus» (cfr. Le Ver, s.v. sacietas: «Sacio, sacia<s>, saciatum – quia quod satis est saciat .i. assasier, saouler, remplir»). Nebrija, s.v. satio: «hartar hasta hastio» (“<riempire o riempirsi fino a> stancarsi, nausearsi”). Perotti lib. 1, epig. 6, 28: «Item a satis sive sat satio, saturo, quod est expleo, neque ad gustum solum, sed ad omnes sensus attinent. Apuleius: Sed ille libidine exsaturatus iacebat in grabatulo [Apul. ?]. Cicero: Iracudiam meam satura tuo sanguine [Rhet. Her. IV 65]». Calepino, s.v. satio: «et saturo seu expleo significat pertinetque ad omnes sensus et frequenter ad animum».
NOTA CRITICA
In Eleg. V 78 V. distingue saturo e satio sostenendo che il primo verbo può rapportarsi soltanto al gusto; mentre, il secondo a qualsiasi senso (persino all’animo). Tuttavia, questo discrimine non emerge in alcuna epoca passata in rassegna.