ELEGANTIE

V 73, 1: Pacificatus sum pacem feci; […]

DEFINIZIONE

Fare la pace

FREQUENZA

  • Gesta Ferdinandi II 12, 5: «Ubi non multos dies est commoratus, dum pacificaret interposita sua auctoritate dissidentes»
  • Antidotum in Facium: II 3, 24 (cit. Invective II 105, 6-9 in merito a Gesta Ferdinandi II 12, 5: «Eleganter profecto more tuo. Sed ego sic dicerem: ‘Dum inter dissidentes pacem componeret’, vel ‘dum dissidentes ad pacem vel concordiam revocare conaretur’»). II 3, 25-29 («(25) Non igitur eleganter Plautus in Sticho inquit: sed satin ego tecum pacificatus sum, Antipho? [Plaut. Stich. 517] Nam ‘pacifico’ et ‘pacificor’ inveniri etiam Priscianus tradit [Prisc. Inst. gramm. VIII 29]. (26) Non Quintilianus in XI? ‘Is gestus qui in statuis esse pacificator solet’ [Quint. Inst. XI 119]. (27) Non Salustius in lugurthino? ‘Igitur Vaccenses, quo Metellus initio Iugurtha pacificante presidium imponeret, fatigati regis suppliciis’ [Sall. Iug. LXVI 2]. (28) Non Livius? ‘Inter hec pacificatum legati a Volscis Equisque venerunt’ [Liv. V 23, 12] et iterum: ‘Nunc ad pacificandum bene atque honeste inter primos stabis’ [Liv. VII 40, 14] et alibi: ‘Ad dirimendum inter Philippum atque Etolos bellum; adhibitus et ab Etolis et ex finitimis pacificator Amynander rex Athamanum’ [Liv. XXVII 30, 4]. (29) Non Iustinus? ‘Sed Hanno punico ingenio post paucos dies tacitus, quasi pacificator Carthaginiensium, Pyrrhum adiit’ [Iust. XVIII 2, 4] et aliis pluribus in locis. Possum aliunde plurima congerere exempla, quorum te nullius meminisse, cum alterum hoc verbo utentem ut barbarum carpis, aperte dementie est»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL X/1: 12-14, s.v. pacifico: «mediopassive pacificari i. q. se pacifice gerere vel pace frui», «de eis, qui pacem ineunt, gratiam reconciliant cum aliquo»; «transitive […] i. q. pace iungere, pacificum reddere (reconciliando, pacando, placando; […])»; «intransitive et absolute i. q. de pace agere, pacem facere, in pace vivere». Sebbene Prisc. Inst. gramm. VIII 29 contempli altresì il deponente pacificor, in età classica non è attestato. Anche Forcellini (s.v. pacifico) specifica che «Pacificare est pacem petere, de pace agere, pacem conciliare, […] (It. trattare di pace, dimandar pace; […])», ma poi aggiunge «Translate […] Est placare, pacare, placare», «Item tranquillare, sedare», «Item lenire, mulcere». Si veda anche Blaise chr., s.v. pacifico: «pacifier».

LATINO MEDIEVALE

Pacificor continua a essere posto in relazione con la stipulazione di un patto di pace o di un’alleanza, con la risoluzione di contese, con l’azione di rendere ben disposti oppure di mediare (cfr. DMLBS, s.v. pacificare: «to pacify, make peaceful, restore to peace», «to make peace between, to reconcile», «to keep in peace, protect», «to assuage», «to ease, settle […] dispute»; Niermeyer, s.v. pacificare: «pacifier, dompterto set at rest, subdue», «réprimer des actes de violence – to quash, stamp out acts of violence», «accomoder un différend, terminer, trancherto settle, compose, decide upon a dispute», riflessivo «se réconcilierto reconcile oneself», «faire la paix, négocier un arrangement à l’amiableto make peace, mediate»; Arnaldi-Smiraglia, s.v. pacifico: «in pace servare», ma anche «pacare», «domare» nel senso di “riappacificare”, “rendere ben disposti”; Du Cange, s.v. pacificare: «mittere in possessionem pacificam»; Blaise med., s.v. pacifico: «trancher […] un différend», «mettre en possession pacifique»). Merita attenzione il fatto che Papias (Elem., s.v. pacifico) sia il primo grammatico che, basandosi probabilmente sulla testimonianza di Prisc. Inst. gramm. VIII 29, evidenzia la presenza sia dell’attivo pacifico sia del deponente pacificor, verbi condividente il medesimo valore presso gli antichi: «Pacifico et pacificor eiusdem significationis antiquitus» (Elem., s.v. pacificus: «Pacificus, pacem amans»; Elem., s.v. pacisci: «Pacisci, pacem reintegrare, pacem peragere, pacificare»). Hug. Der. P 1, 8, s.v. paciscor: «Pax componitur pacifico -as, unde pacificus -a -um». Johan. Balb. Cath., s.v. pacifico: «[…] a pax et facio componitur pacifico <->cas <->cavi <->care, idest pacem facere vel concordare, unde pacificus <->ca <->cum […] et pacificatus <->ta <->tum […]». Eber. Grec. X 161: «Dicimus indutias (“armistizi”) fore metas pacificandi».

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. pacifico: «.i. pacem facere, concordare, pacare .i. faire pais, apaisier, concorder». Nebrija, s.v. pacifico: «hazer pacifico» (“comportarsi in maniera pacifica”), «pacificar» (“pacificare”). Perotti lib. 1, epig. 4, 12: «A pace fit paco verbum, quod significat mitigo, lenio, placo. Et pacificor, quod est pacem facio. […]. Quidam haec tria ita separant, ut pacificatus sum ‘pacem feci’ significet, pacatus sum ‘in pace sum’, ‘ab armis destiti’, placatus sum ‘ab indignatione animi ad lenitatem redii’ vel ‘animo leni sum’». Calepino, s.v. pacifico: «Quidam haec tria separant ut ‘pacificatus sum’ pacem feci significet; ‘pacatus sum’ in pace sum, ab armis destiti; ‘placitus sum’ ab indignatione animi ad levitatem redii vel animo levi sum».

NOTA CRITICA

Obbiettivo di V. è quello di distinguere i significati di pacifico (“faccio la pace”), paco (“essere in pace” avendo smesso in combattere) e placo (“essere calmo”). Eppure, i tre verbi sono trattati come sinonimi sin dall’epoca classica, motivo per cui i grammatici successivi all’umanista non mostrano di recepire l’insegnamento di Eleg. V 73.