ELEGANTIE

V 61, 1-3: (1) Percontari significat interrogare, quanvis suapte natura spectet ad finem coarguendi, ut testatur Quintilianus dicens: «Quid enim tam commune quam interrogare vel percontari? (2) Quorum utroque indifferenter utimur, cum alterum noscendi, alterum arguendi gratia videatur adhiberi» [Quint. Inst. IX 2, 6]. (3) Interrogo igitur, ut ego interpretor, noscendi gratia adhibetur, percontor vero arguendi

DEFINIZIONE

Domandare (per dimostrare qualcosa)

FREQUENZA

  • De vero bono I proemium, 3: «ii, […], docti, […], qui percontantur et causam querunt quam ob rem veterum multi atque etiam novorum […] dicuntur non modo non asscripti in celestem civitatem, sed etiam in infernam cecitatem esse coniecti»
  • De professione religiosorum VI 5: «Utrum enim, ut abs te perconter, maiore laude ac maiore premio dignum, […] existimes eum qui parentem in vite periculo positum, […], an qui civem aut ignotum cum nonnullo capitis sui discrimine eripuit?»
  • Gesta Ferdinandi: I 6, 1 («percontatumque utrum semel rex Granatensis mitti auxilia vellet, an, quod tutius, per partes et furtim»). I 17, 16 («Percontatus ex quodam qui in urbe diu fuerat diversatus, fit rei certior»). III 2, 7 («Deinde percontatur quid ita sero venisset»). III 3, 7 («ut quosque honostissimos haberet obvios percontaretur, nunquid Ioannem Raimundum Cardone comitem nossent»)
  • Epistole XIX 44: «nam te avide percontatum fuisse audio»
  • De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’: XX 4 («ita sum percontatus: “Nonne ‘Aristotelicus’ omnes dicunt?”»). XXXVIII 4 (cit. Cic. Rep. VI 9: «itaque ego illum de suo regno, ille me de nostra re publica percontatus est»)
  • Antidotum in Facium: III 4, 18 («Percontaris enim me cur ille riserit, […]; percontaris rursus an iusta causa sit, […]; percontaris an ideo riserit quod videret captivos sue gentis more vestitos, […]; percontaris iterum an ideo riserit quod captivos pudere sui habitus, […]; percontaris denique an aliud quiddam me moverit, quasi hoc percontari oporteat»). III 5, 23 («Et postea non pudet te iocari velle percontarique cur non et corbes et cophinos addiderim»)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

Quint. Inst. IX 2, 6, sebbene sostenga che entrambi i termini siano adoperati indifferentemente nel senso di “domandare”, “interrogare” («Quid enim tam commune quam interrogare vel percontari? Nam utroque utimur indifferenter, […]»), nota che interrogare (così come sciscitare) è prevalentemente sfruttato con l’obbiettivo di noscere, scire (“sapere”); al contrario, percontari con l’obbiettivo di arguere, ossia “indagare”, “inquisire”, “esaminare (domandando)” così da provare qualcosa (motivo per cui il termine assume talvolta l’accezione di “dimostrare la colpevolezza” di qualcuno ovvero “accusare”). Ciò trova conferma in ThlL VII/1: 2268-2273, s.v. interrogo: «i. q. rogare, quaerere […] sive cognoscendi, consulendi sive inquirendi, examinandi causa». Ad ogni modo, l’uso ambivalente e indiscriminato di interrogare e percontari porta entrambi i verbi a perdere qualsiasi elemento contraddistintivo e, di conseguenza, a essere concepiti come sinonimi, come in Carisio, Synonyma Ciceronis: «Contemplatus, percontatus, examinatus, rimatus, scrutatus» e Non. De comp. doctr. I, s.v. percontari: «Percontari, diligenter inquirere».

LATINO MEDIEVALE

Nel corso del Medioevo, entrambi i lemmi continuano a essere percepiti come sinonimi. Si veda Hug. Der. C 231, 6, s.v. conus: «unde contor -aris […], et componitur percontor -aris, idest inquiro vel perquiro, interrogo». Johan. Balb. Cath., s.v. contor: «et componitur [scil. ab contor] ut percontor <->aris, idest inquiro vel perquiro, interrogo». Vincenzo di Beauvais, Speculum doctrinale I, Breve vocabularium, c. LX, vocabula incipientia per ‘p’: «Percontor, inquiro, interrogo». In Grec. XV 10 Eberardo di Béthune interpreta correttamente percontor come perscrutor (“esaminare dettagliatamente”): «Percontor notat id quod perscrutor per ‘o’ scriptum, / Percunctor que per ‘u’ dicitur esse moror».

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. percontor: «a *per et *contor .taris componitur Percontor .taris .tatus sum vel fui, percontari – .i. inquirere vel perquirere, interrogare, perscrutari, investigare, sciscitari .i. enquerir, encherquier»; ibidem, s.v. contor: «Percontor .taris .i. inquirere, perquirere, interrogare». Nebrija, s.v. percontor: «preguntar». Perotti lib. 1, epig. 1, 411: «Percontari vero interrogare, quamvis proprie ad finem coarguendi, ut Quintilianus testatur, qum inquit: Quid enim tam commune quam interrogare et percontari? Quorum utroque indifferenter utimur, qum alterum noscendi, alterum arguendi gratia adhiberi videatur [Quint. Inst. IX 2, 6]. Interrogare igitur adhibetur noscendi gratia, percontari vero arguendi». Calepino, s.v. percunctor: «quod is qui curiosus est per cuncta interroget et […] significat diligenter interrogo».

NOTA CRITICA

È verosimile pensare che V. caratterizzi diversamente interrogo e percontor (attribuendo al primo verbo il significato di “domandare” per sapere; mentre, al secondo la nozione di “domandare” per dimostrare qualcosa) basandosi unicamente sulla testimonianza di Quint. Inst. IX 2, 6 (sebbene questa distinzione non trovi riscontro nell’usus linguistico dei Classici). La rassegna delle successive opere grammaticali non permette di accertare la particolare fortuna del contenuto di Eleg. V 61: per l’appunto, quest’ultimo è rielaborato solamente da Perotti (cfr. Latino umanistico).