Fingo, -is, finxi, fictum, fingĕre (v.)

ELEGANTIE

V 43, 1-2: (1) Fingere proprie est figuli, qui formas ducit ex luto. (2) Inde generale fit vocabulum ad cetera que ingenio manuque hominis artificiose formantur, presertim inusitate et nove

DEFINIZIONE

  1. Plasmare, creare
  2. Alterare la realtà, mentire

FREQUENZA

  • De vero bono: alta frequenza
  • De libero arbitrio: 461-462 («Fingamus eum respondere […]»). 560-561 («ita [scil. Iuppiter] homini alii finxit dura praecordia»). 648-649 («Numquid dicit figmentum ei qui se finxit: quid me fecisti sic?»)
  • Defensio questionum in philosophia: IX 33-34 («siquidem Catilinam et Catonem parem habuisse cognitionem boni malique fingamus»). XXVI 25-26 («Et de historia illa apostolis attributa nemo scriptum reliquit, ubi Paulum fingunt affuisse»)
  • De professione religiosorum: VI 32 («Sed age, finge me tibi hoc quoque concedere, non plus vobis deberi penarum»). X 27 («Finge igitur me illum esse quem cura huiusmodi parentum questui cogat operam dare»)
  • De falso credita Constantini donatione: II 5 («non intellexerunt Constantini commenticiam fictam que esse aut ipsi finxerunt»). XIII 42 («Frequenter, ut posterius liquebit, titulos dei sibi arrogare fingitur Constantinus»). XXII 69 («Privilegium autem ut aiunt Constantini, […], ut appareat eum, qui sic locutus est, mentitum esse nec scisse fingere, quod Constantinum dixisse ac fecisse verisimile esset»). XXIII 74 («Hieronymys, […], Apolloninaris que et Origines atque Eusebius et nonnulli alii narrationem Beli fictam esse affirmant»). XXIV 75 («Atque de nutu quoque palam est illos esse mentitos, […], eadem lascivia annuisse finxerunt»). XXIV 77 («De voce deorum dixit propter Iunonem Monetam et propter simulacrum Fortunae, quod bis locutum fingitur, his verbis»)
  • Gesta Ferdinandi: proemium, 1 («quia in generalibus versetur et propositis fictis exemplis in universum precipiat»). I 7, 2 («Verus ne rumor an fictus fuerit, ii quos rumor tetigit, ipsi viderint»). III 4, 4 («Qualia quotiens olim contingebant, Deum ipsum e celo delapsum esse poete fingebant»)
  • Epistola contra Bartolum: VII 27 («Finge […] eundem hominem habere alteram retro faciem»). VII 28 («Non enim intelligit ut sit in occipitio altera facies, ut Ianus fingitur»). VII 12 («non intelligis, o cudex, o plumbee et, ut ait Cicero, ex luto et argilla ficte» con ripresa di Ter. Heaut. 877: «in me quidvis harum rerum convenit / quae sunt dicta in stulto: caudex, stipes, asinus, plumbeus» e Cic. Pis. 25: «ex argilla et luto fictus Epicurus»)
  • Raudensiane note: alta frequenza
  • De reciprocatione ‘sui’ et ‘suus’ LI 4: «Eoque mallem aliena prompsisset exempla is, qui hoc tradit, quam sua finxisset»
  • Apologus in Pogium II: «Atqui ego Guarine opinor neque prandium illud neque coenam fuisse, sed a Pogio fictum, ideoque in fingendo allucinatum, […], immemor illius praecepti quod Quintilianus tradit: ‘Prima sit curarum ut id quod fingemus fieri possit, […]’ [Quint. Inst. IV 2, 89]» (Camporeale 1972: 510). «Et mox iterum: ‘Curandum praecipue quod fingentibus frequenter accidit, nequa inter se pugnent’ [Quint. Inst. IV 2, 90]» (Camporeale 1972: 511). «Finge tibi aliquem illorum admirabundum dicare» (Camporeale 1972: 514). «Sed ad tuam utilitatem, tuo more, praesertim de mortuo ista finxisti» (Camporeale 1972: 520). «Non enim cum primum fingerentur homines analogia demissa coelo, forman loquendi dedit [Quint. Inst. I 6, 16]» (Camporeale 1972: 524)
  • Ars grammatica 93: «veri quos [scil. deos] ignara Dei gens impia finxit»
  • Antidotum in Facium: altissima frequenza

 

V. ricorre a fingere nel senso di “far finta”, “simulare” in Raud. not. II 3, 98-99: «Ra.: (98) Simulare. – Paulo post -: Qui fingit se scire quod ne-scit, simulat; qui vero quod scit nescire, dissimulat. La.: (99) Absolutius sic exponitur: qui fingit aliquid esse, quod non est, simulat; qui fingit non esse, quod est, dissimulat». 

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

ThlL VI/1: 770-780 (s.v. fingo): 1. fingere è sinonimo di componere («i. q. formare, plasmare»); 2. fingere è sinonimo di falsare, interpolare, adulterare («arte, artificiose formare, componere» e, quindi, «gestu falsum formare, simulare»). In età tardo-antica, non si registrano mutamenti linguistici.

LATINO MEDIEVALE

I due significati di cui sopra rimangono invariati.

LATINO UMANISTICO

Bartolomeo Facio, De proprietate verborum (Val. f. 64v): «Inter simulare et insimulare hoc interest. Simulare aliquid fingere, insimulare aliquem falso accusare dicimus». I grammatici successivi a V. riportano entrambe le accezioni (positiva e negativa) del verbo. Si veda Perotti, lib. I epig. 21, 35: «Ficta: simulata. Fingere enim proprie formare et facere est. Virgilius: “Nec si miserum fortuna Sinonem / Finxit, vanum etiam mendacem que improba finget” [Verg. Aen. II 79-80]. Cicero: “Virum bonum fingimus de eius deliberatione et consultatione” [Cic. Off. III 50]. Salustius: “Quae natura ventri prona atque obedientia finxit” [Sall. Cat. I 1]. Varro: “Sic enim parato luto tegulas fingebant” [Varro Men. 526]. Hinc figuli dicti sive fictores, qui ex creta atque argilla opera faciunt, […]» e lib. I epig. 21, 39: «Aliquando tamen fingo pro simulo capitur, quoniam ea, quae simulamus, ita formamus atque componimus, ut vera esse videantur. Afranius: “Tu cogita, tu finge fabricare, uti libet” [Afran. Com. 169]. Virgilius: “Non hic te carmine ficto / Atque per ambages” [Verg. Georg. II 45-46]. Terentius: “Et fingunt quandam inter se nunc fallaciam” [Ter. Andr. 220]. Cicero: “Talibus exemplis non fictae solum fabulae, sed etiam historiae refertae” [Cic. Fin. V 64]. Plautus: “Nam nec factum usquam nec fictum neque scriptum in poematis” [Plaut. As. 174]». Perotti (lib. I epig. 21, 40): «Est etiam quando fingo pro compono accipitur. Virgilius: “Persequitur vitem attondens fingit que putando” [Verg. Georg. II 407]. Et pro paro. Lucillius: “Fuga fingitur, timido vadit pede percitus” [Lucil. 795]. Et pro iungo. Nevius: “Labra fingo labellis / Fictricem que ipsam deosculor” [Lucil. non Naev. 303-304]». Nebrija, s.v. fingo: «hazer de barro» (“produrre dalla creta”), ma anche «fingir lo falso». Calepino, s.v. fingo: «compono, formo; unde et figuli dicuntur et vas fictile quod formatur ut sit et aliquam formam habeat. […]. Est enim generale vocabulum ad omnia quae ingenio manuque artificiose formantur. […]. Et fingere simulare est quoniam ea quae simulamus ita formamus atque componimus ut vera esse videantur».

NOTA CRITICA

In definitiva, Eleg. V 43, 1-2 si inserisce nel solco di una tradizione linguistica immutata da secoli (cfr. Latino classico e tardo-antico e latino medievale) e prende parte al suo consolidamento (cfr. Latino umanistico).