ELEGANTIE
V 25, 1-2: (1) Fenero tibi dicitur, sicut mutuo tibi; feneror abs te, sicut mutuor abs te. (2) Qui mutuat pecuniam dat mutuo; qui fenerat pecuniam dat ad usuram; qui mutuatur pecuniam mutuo accipit; qui feneratur pecuniam ad usuram accipit
DEFINIZIONE
- Dare in prestito (all’attivo)
- Prendere in prestito (al passivo)
FREQUENZA
- De vero bono: II 31, 1 («Macrobius, summus et ipse platonicus, multa ex Timeo Platonis, multa ex Plotino mutuatus»). III 4, 6 («Nam sepe nos ab illis, nonnunquam illi a nobis verba mutuantur»). III 25, 3 («Nimirum ab Apocalypsi Iohannis mutuandum est», laddove in De vero bono III 25, 2 si fa riferimento all’«urbs illa beatorum civium atque ipsius Dei, illa Hierusalem mater nostra apparet in mediis celi campis»)
- De professione religiosorum: I 13 («nec qui ieiune, exiliter, humiliter scribit, hoc a materie ariditate mutuari»). XII 19 («ut de rebus humanis similitudinem mutuer»)
- De falso credita Constantini donatione XVI 54: «Et illud quoque militiam pro ‘milites’, quod ab Hebreis sumus mutuati, quorum libros Constantinus aut ipsius scribe nunquam aspexerant»
- Epistole: XIII 217 («quod in tradenda arte aliunde exempla mutuentur»). XXV 22 («aliquid ad fidem veritatis illinc mutuari possit»). XXXVII 27 («Elegantias autem, […], tamen aliunde mutuari possum»). LIV 15 («quatuor aureos ad me remittat, quos nuper ei mutuavi»)
- Raudensiane note: I 5, 2 (cit. Fest. XIX 162: «versuram facere mutuam pecuniam solvere ex eo dictum est, quod initio qui mutuabantur ab aliis, non ut domum ferrent, sed ut aliis solverent, velut verterent creditorem»). I 10, 4 («Nonnunquam, si non licet idem repetere, mutuamur similiter»). I 12, 19-20 («Ra.: (19) Mutuare et mutuari. Quidam ait: «Sibi pecuniam credidit» [cfr. Quint. Decl. min. 269, 4], idest ‘mutuatus est’. Cicero etiam dixit: «Nec temere se credere putabat» [Cic. Rab. Post. II 4], idest ‘mutuari’. A. Gellius inquit: «pecunia mutuata» [cfr. Gell. XVII 6, 1; XVII 6, 9; XX 1, 41]. Quidam etiam dixit «ante crediderat», idest ‘mutuatus erat’. La.: (20) Si plura in hoc capitulo dixisset, plura peccasset. Utenim in superioribus Elegantiis dixi: ‘mutuo tibi pecunia’, idest ‘credo tibi pecuniam’; ‘mutuor – autem – abs te pecuniam’, idest ‘accipio abs te creditore pecuniam’ [Vall. Eleg. V 25]»). II 3, 8 («hic autem de sola significatione et voce, quam ex Greco sumus mutuati»). II 4, 22 («unde Terentius – sicuti multa alia – mutuatus est»). II 5, 6 («a quibus Virgilius mutuatus dixit»)
- Raud. not. edazione primitiva: I 38 («que ex aliis auctoribus mutuatur inscientissime recitat»). XI 22-23. XVIII 22
- Antidotum in Facium: I 5, 10 («dicens incohativa mutuari preteritum a primitivis»). I V, 47 («At hoc preteritum a ‘scio’ mutuatum est»). I 9, 12 («quasi vero non liceat significationem mutuari e proximo»). II 4, 14 («‘Traditorem’, autem, cum scirem illos ex Evangelio mutuatos, ubi ludas traditor appellatur»). II 5, 15 («cum mutuari vis verba Iuvenalis»). III 10, 7 («ea censes illinc me esse mutuatum»). III 10, 9 («sed quia elegans sibi videbatur, ex Cicerone verba mutuatus est»). III 11, 18 («Nec prodest tibi quod Ciceronis verba mutueris»). IV 6, 51 («qui rei publice presentem pecuniam et quidem gratuitam mutuabant»). IV 11, 22 («mutuatus ex meo quodam carmine»). IV 13, 5 («Voluisti mutuari verba que de Platone et Aristotele […] dicuntur»)
CORRISPONDENZE
LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO
In età classica (ThlL VIII: 1731-1732, s.v. mutuor), il verbo nasce come deponente nel senso di “prendere in prestito”, “farsi prestare” («i. q. mutuum accipere, assumere»). In età tardo-antica, alla forma deponente (mutuor) si affianca la forma attiva (mutuo), entrambe intese con il medesimo significato di cui sopra (cf. Prisc. Inst. gramm. VIII, 29: «multa similiter ancipiti terminatione in una eademque significatione protulerunt antiqui, ut […] ‘mutuo’ et ‘mutuor’» Non. De comp. doctr. IV, s.v. conmodare: «Conmodare est mutuari»; ibidem VII, s.v. mutuet: «Mutuet, mutuum sumat. Caecilius Asoto: ad amicos curret mutuatum? – mutuet mea causa [Caec. Com. 11]»). Al contrario, sono gli autori della letteratura cristiana tardo-antica e il Corpus Iuris Civilis a presentare mutuo nel senso di “dare in prestito” (ThlL VIII: 1732, s.v. mutuor: «i. q. mutuum dare»; Blaise chr., s.v. mutuo: «emprunter») e mutuor nel senso di “farsi prestare”, “prendere in prestito” (Blaise chr., s.v. mutuor:«être emprunté, tiré»).
LATINO MEDIEVALE
Tranne Papias (cf. Elem., s.v. mutuo: «Mutuo et mutuor eiusdem significationis antiquitus»), i grammatici medievali diversificano i valori di mutuare e di mutuari riconducendo al primo termine l’accezione di “prestare” e al secondo quella di “farsi prestare”. Si veda Hug. Der. M 149, 10-11 (s.v. muto): «(10) Et hinc mutuo -as activum, et mutuor -aris deponens, et differunt quia mutuo -as dantis est, quasi mutuo dare, ut ‘mutuo tibi denarios’, idest mutuo do tibi; (11) sed mutuor recipientis est, quasi mutuo accipio, ut ‘mutuor denarios a te’, idest mutuo accipio a te; unde illud (Vulg. psalm. 36, 21) ‘mutuabitur peccator et non solvet’, et alibi ‘precepit Dominus filiis Israel ut mutuarentur vasa a vicinis suis et spoliarent Egiptum’; quilibet ergo caveat abuti istis verbis»; Johan. Balb. Cath., s.v. mutuo: «Et a mutuus <->tua <->tuum dicitur mutuo <->as quod est activum cum omnibus suis compositis, et mutuor <->aris deponens, et differunt quia mutuo <->as dantis est, quasi mutuo dare, ut ‘mutuo tibi denarios’, idest mutuo do tibi; sed mutuor recipientis est, quasi mutuo accipio a te, ut ‘mutuor denarios a te’, idest mutuo accipio a te; unde illud (Vulg. psalm. 36, 21) ‘mutuabitur peccator et non solvet’, et in Exodo dicitur ‘precepit Dominus filiis Israel ut mutuarentur vasa a vicinis suis et spoliarent Egiptum’; quilibet ergo caveat abuti istis verbis»; Eber. Grec. XV 59-60: «Mutuo credendo, sed mutuor accipiendo, / Mutuo dat nummos, sed mutuor accipit illos».
LATINO UMANISTICO
Perotti (lib. I epig. 2, 752) ripropone la lezione vallina: «Mutuum dare est mutuare. Mutuum damus, ut Paulus iurisconsultus inquit, non eandem spetiem recepturi quam dedimus (hoc enim commodatum aut depositum esset), sed idem genus. Nam si aliud genus, veluti pro tritico vinum recipiamus, non erit mutuum. Mutuidatio in his rebus est quae pondere, numero, mensura ve consistunt, quoniam in his non idem spetie redditur, sed genere, qum in caeteris rebus aliud pro alio, invito creditore, reddi non possit. Appellata est autem mutuidatio ab eo quod de meo tuum fit, et ideo, si non fiat tuum, non nascitur obligatio [Paul. Dig. 12, 1, 2, 1-2]. Mutuum et foenore sic separat Marcellus, quod mutuum sine usuris sumitur, foenus cum usuris. Plautus: Nam si mutuo non potero, certum est sumam foenore [Plaut. Asin. 248]. Mutuo et mutuor ita differunt quod qui pecuniam dat mutuo, is mutuare dicitur; qui vero accipit, is pecuniam mutuatur». Lo stesso fa Nebrija (s.v. mutuo: «emprestar», s.v. mutuor: «emprestado tomar»). Calepino, invece, interpreta con il classico significato di “prendere in prestito” sia l’attivo mutuare (s.v. mutuo: «mutuum do. […]. Significat etiam mutuum accipio») sia il deponente mutuari (s.v. mutuor: «mutuum vel mutuo accipio»).
NOTA CRITICA
V. si appropria della tendenza, nata nella letteratura cristiana tardo-antica e giuridica e diffusasi in età medievale (cfr. Latino medievale), a rapportare mutuo (“do in prestito”) e mutuor (“prendo in prestito”) a due distinte definizioni in contrasto con la tradizione linguistica di età classica, motivo per cui l’umanista in Raud. not. I 12, 19-20 rimprovera Antonio da Rho per il fatto di aver associato al passivo mutuari l’accezione di credere pecuniam (“dare soldi in prestito”).