ELEGANTIE

V 6, 5-9: (5) Illud tamen notandum: aliter dici sedere de hominibus, aliter de avibus (nam cetera non sedent, nisi simia et siquid est simile). (6) Ipsum vero sedere avium est in loco altiore esse: ‘passer sedet in tecto’, ‘hirundo sedet in pertica’, ‘cornix sedet in arbore’ nec recte dixeris ‘stat in arbore’, sed tali potius quodam modo ‘cornix stat, non cubat’. (7) Virgilius: «alitis in parve subitam conversa figuram, / que quondam in bustis aut culminibus desertis / nocte sedens serum canit importuna per umbras» [Verg. Aen. XII 862-864]. (8) Quintilianus: «ut, si queratur, ‘an sit credibile super caput Valerii pugnantis sedisse corvum, qui os oculosque hostis Galli rostro atque alis everberaret’» [Quint. Inst. II 4, 18]. (9) Denique eodem modo dicitur avis sedere super rem quampiam ut homo super equum aut iumentum non dicitur stare aut manere, sed sedere quocumque modo ac quocumque corporis habitu gestuque compositus sit

DEFINIZIONE

  1. Essere seduto, sedersi (riferito a esseri umani o animali)
  2. Posarsi, appollaiarsi (riferito a volatili)

FREQUENZA

  • De vero bono: I 34, 1. I 26, 1 («Varietas: ut sedere, stare, ingredi, iacere, currere aliisque atque aliis motibus membra exercere»). I 45, 12. II 28, 7 («qui sedentes in theatris, in spectaculis, in ludis mirantur, dubitant, querunt»). III 1, 2. III 24, 13. III 25, 12. III 25, 23 («ubi creatrix rerum sapientia sedet»). III 28, 5 («iubemus atque imperamus ut domi tue sedeas»)
  • De libero arbitrio 76-77: «sed cum domesticis quibusdam sedentem in exhedra»
  • De professione religiosorum II 15: «Tum omnes pro se quisque utrunque me ac fratrem ad disputationem hanc hortari, et ut sederemus admonere»
  • Encomion II 7, 87: «super quos Deus sedet
  • De falso credita Constantini donatione: I 2 («coram tribuno, qui iudex sedebat»). XV 49. XVII 56 («super asellos sedeant»)
  • Ad Alfonsum regem epistola II 1, 162: «cum uxore in carpento sedentis pileum abstulisse»
  • Gesta Ferdinandi: I 2, 10. I 5, 4. I 18, 2. II 10, 4. III 1, 5. III 2, 7. III 5, 13 («equo sedens super omnes qui eum comitabantur eminens»). III 5, 15. III 9, 6. III 11, 8
  • Epistola contra Bartolum III 51: «ut leo sedens et in latus alterum faciem vertens»
  • Raudensiane note: I 11, 13. I 15, 122 («si modo Christus contracto supercilio – idest iracundo animo – sedebit, et non possit iudicare, nisi indignatus»). II 3, 20 («Nam papa in suggesto, cardinales in subselio inferiori sedent»). II 4, 31 («plebe autem stante, magis quam sedente»)
  • Raud. not. redazione primitiva: II, 7 («quanquam hec a tergo magis sedentium herent»). V, 8 («in comitio sedebam»). X, 12. XVI, 71 («Alveus est fluvii, torrentis, rivi – ut sic dicam – lectus, quia super ipsum aqua sedet aut iacet aut decurrit»). XVII, 19. XVIII, 32
  • Apologus in Pogium I: «sedere carinae / omnes innocuae» [Verg. Aen. X 301-302] (Camporeale 1972: 496)
  • Apologus in Pogium II: «Nam ego dubito, quippe qui mallem obambulare quam sedere» (Camporeale 1972: 504)
  • Oratio in principio studii XXXII 8: «apostolica sedes, in qua sedet romanus pontifex»
  • Antitodum in Facium: I 8, 27. II 6, 17 («si cum patre in sutrina sedisses»). III 6, 1 (cit. Gesta I 18, 2). III 6, 7 («malit domi manere patentibusque foribus hostem opperiri et sedens inersque»). III 6, 9 («cum patre tuo factitasti sedens extra limen»). III 8, 43 (cit. Gesta II 10, 4). III 9, 6 (cit. Gesta II 10, 4). III 11, 1 (cit. Gesta III 2, 7). III 11, 21 (cit. Gesta III 5, 15). III 11, 23 (cit. Gesta III 5, 15). III 12, 1 (cit. Gesta III 11, 8). III 12, 1 («sedentibus uxore et filiabus in pavimento an stantibus in balneo»). III 12, 4. IV 1, 35 («nam rex sedebat ad dexteram»). IV 2, 29 («inter senatores ille velut consul sedet»). IV 5, 8 (cit. Liv. XXII 14, 11; «satis altum est Ianiculum unde sedens prospectaret hostem gallum»). IV 5, 26 (cit. Liv. XXII 39, 15-16). IV 5, 26 («Ego ‘sed’ muto in ‘sedet’, ut sit ‘quandiu pro Gerionis, castelli Apulie inopis, tanquam pro Carthaginis menibus sedet?’»). IV 9, 24 (cit. Liv. XXVI 11, 4-6). IV 9, 6 (cit. Liv. XXVI 36, 6)

CORRISPONDENZE

LATINO CLASSICO E TARDO-ANTICO

Lewis-Short (s.v. sedeo) e Gaffiot (s.v. sedeo) riportano che le accezioni del verbo si suddividono in primarie e secondarie. Quelle principali sono: “sedere”/“stare” o “essere seduto”; “stare” o “andare a cavallo” (quindi, “cavalcare”); “posarsi” (cfr. Verg. Aen. XII 862-864 e Quint. Inst. II 4, 18). In età tardo-antica i grammatici provvedono a registrare sia i significati particolari sia quelli metaforici propri di stare. Ad es. Servio elabora sedeo (“siedo”) in contrapposizione a sto (“rimango in piedi”), così come Prisciano in Inst. gramm. XVI 1 («potest enim aliquis et sedens et accumbens moveri, ambulare autem sine motu non potest», “infatti qualcuno può muoversi sia stando seduto sia mettendosi sdraiato, ma non può camminare senza movimento”), ma sottolinea soprattutto come esso possa voler dire curare/considerare (Verg. Aen. I 56), placere (Verg. Aen. IV 1), esse (Verg. Aen. IX 4) e piger/otiosus esse (Verg. Aen. VI 813; ibidem XI 460), ma anche consilia capere e augurari (Verg. Aen. IX 4). Nonio Marcello ribadisce la non fraintendibilità della significatio di sedere (De comp. doctr. IV, s.v. sedet: «Sedet significationem habet claram. Vergilius lib. IX: Turnus sacrata valle sedebat [Verg. Aen. IX 4]), ma aggiunge anche che il verbo è in grado di acquisire altri valori: placere (De comp. doctr. IV, s.v. sedet), cordi esse (De comp. doctr. II, s.v. cordi est) e manere, perseverare (De comp. doctr. I, s.v. supersedere). Si veda il Commentarium in Porphyrii Isagogen, opera nella quale Boezio riporta la seguente affermazione: «sedere etiam de multis dicitur; homo enim sedet, simia sedet, aves quoque, quorum species longe diversae sunt» [Boeth. In Porph. comm. II 5]. La simia è anche citata da V. in Eleg. V 6, 5: «Illud tamen notandum: aliter dici sedere de hominibus, aliter de avibus (nam cetera non sedent, nisi simia et siquid est simile)».

LATINO MEDIEVALE

Sedere continua a essere percepito nel valore latu sensu di “stare seduto” (senza ulteriori specificazioni riguardanti il soggetto sedens ovvero tra uomo, animale e avis) e in quelli strictu sensu di placere e otiosus esse. Isidoro di Siviglia ricorre a sedeo nella prima (Orig. X 261: «Sessilis, quod non videtur stare, sed sedere»; ibidem XI 1, 101: «Nates, quod in ipsis innitimur dum sedemus»; In Gen. XXVI 5 «Sedere autem est humilitatem paenitentiae appetere, sicut scriptum est: Surgite postaquam sederitis [Psalm. 126]») e nella seconda accezione ovvero quella di “essere pigro”, “riposare” (Orig. X 77: «Desidiosus, tardus, piger, a desidendo vocatus, id est valde sedendo»; In Gen. VI 21: «Quod septimo mense arca sedit, hoc est requievit, ad illam septimam requiem significatio recurrit et quia perfecti requiescunt»). Papias, Elem. s.v. sedere: «seorsum dare in sedibus vel stratibus», ma anche «Sedet animo, certum habeo, placet» (s.v. sedet). Diversamente si comportano Uguccione da Pisa (Der. S 68, s.v. sedeo), Giovanni Balbi (Cath., s.v. sedeo) ed Eberardo di Bethune, grammmatici che concepiscono sedere nell’unico significato di “stare seduto” riferito prevalentemente a uomini.

LATINO UMANISTICO

Le Ver, s.v. sedeo: «seoir, seir» (“sedersi”). Bartolomeo Facio nel suo De proprietate verborum pone in relazione sedendo con gli aggettivi segnis e desides (“tardo”, “lento”, “pigro”, “ozioso”, “inoperoso”): «Inter ignavum et pigrum hoc interest. Ignavum pusillanimum et minime industrium, pigrum vero corpore tardum dicimus. Sic segnem et desidem a sedendo et desidendo dicimus» (f. 63r). Niccolò Perotti nel suo Cornu Copiae (in particolar modo si veda lib. I epig. 2, 791) riprende sia la testimonianza di V. (Eleg. V 6, 5-9) sia quelle di antichi grammatici come Nonio Marcello e Servio. L’approccio risulta meno drastico rispetto a quello di V. dal momento che il verbo sedere condensa in sé significati primari e significati metaforico-secondari (saedare/placare/lenire, placere, consilia capere/augurari, manere/esse ecc.). Nebrija (s.v. sedeo) offre come corrispettivo del latino sedeo lo spagnolo «assentarse» (“star seduto”), ma anche «entrar en hondo» (“andare in profondità”). Calepino (s.v. sedeo) segue l’esegesi del Cornu Copiae.

NOTA CRITICA

V. enfatizza i significati primari del verbo sedeo e non quelli secondari-metaforici perché questi ultimi saranno quelli che prevarranno dall’età tardo-antica in poi. In tutte le sue opere V. adopera il verbo rispettandone la definizione fornita nelle Elegantie eccezion fatta per un solo caso presente nella redazione primitiva delle Raud. not. (XVI, 71: «Alveus est fluvii, torrentis, rivi – ut sic dicam – lectus, quia super ipsum aqua sedet aut iacet aut decurrit»), passo in cui sarebbe stato più opportuno ricorrere a stare piuttosto che a sedere dal momento che soggetto dell’azione è l’acqua, essere inanimatum e non animatum.